سایپا، یکی از دو خودروساز بزرگ کشور، سال‌هاست درگیر بحران زیان انباشته، ضعف ساختاری و کاهش سرمایه اجتماعی شده است. زیانی بالغ بر ۶۵ هزار میلیارد تومان و انبوهی از تعهدات ناتمام به‌روشنی از ناکارآمدی حمایت‌های دولتی و بن‌بست مداخلات مستقیم پرده برمی‌دارد.
اینک روند واگذاری سایپا که مدتی طولانی در گرداب کاغذبازی و تصمیم‌گیری‌های مبهم گرفتار بود به ایستگاه‌های نهایی نزدیک شده است.
پس از آنکه نام‌هایی مانند کرمان‌موتور، گروه صنعتی انتخاب، زرماکارون، کنسرسیوم قطعه‌سازان و فردا موتورز در فهرست متقاضیان احتمالی خرید سهام سایپا مطرح شدند، اکنون برخی رسانه‌ها از ورود هلدینگ «دات‌وان»، مجموعه‌ای منتسب به بابک زنجانی، به‌عنوان متقاضی تملک 42درصد سهام سایپا خبر می‌دهند.
معامله‌ای با ارزشی بیش از یک میلیارد دلار که نه‌فقط به‌مثابه انتقال سهام، بلکه به‌عنوان آزمونی برای آینده صنعت خودروسازی کشور تلقی می‌شود، اما آیا دات‌وان قادر است سایپا را از بحران ساختاری و مالی برهاند یا آنکه سرنوشت این واگذاری به بازتولید فساد در قالبی تازه می‌انجامد؟
سایپا اسیر زنجیره بحران
سایپا با زیان انباشته 65 همتی، مشکلات نقدینگی، خطوط تولید فرسوده و محصولات رنگ‌باخته در برابر رقبای جهانی به بیمار رو به احتضاری تبدیل شده که نارضایتی مشتریان از کیفیت پایین خودروها و تاخیر در تحویل خودروها چون زخمی کهنه بر پیکر آن نشسته است.
در این میان هلدینگ دات وان با وعده تزریق سرمایه کلان و اصلاحات ساختاری به میدان آمده تا این غول خسته را از خاکستر بحران برخیزاند. اما آیا این وعده‌ها سایپا را به سوی احیا می‌برد یا آن را به پرتگاهی عمیق‌تر سوق می‌دهد؟
دات وان و بابک زنجانی
کمتر از یک سال پس از آنکه حکم اعدام بابک زنجانی به ۲۰ سال حبس تقلیل یافت، او بار دیگر به عرصه اقتصاد ایران بازگشت. بازگشتی در قالب پشتیبان شرکتی به‌نام «هلدینگ دات وان» که در آذرماه ۱۴۰۳ تأسیس شده است.
نام این شرکت از همان ماه‌های نخست با قراردادهایی به‌مراتب بزرگ‌تر از سابقه‌اش گره خورد و دامنه فعالیت آن در حوزه‌هایی چون حمل‌ونقل ریلی، ناوگان هوایی، خودروهای برقی و حتی بانکداری رمزارزی گسترش یافت.
در اسفند ۱۴۰۳ این گروه اقتصادی با رونمایی از «بیت بانک»، نخستین بانک رمزارزی ایران، ارز دیجیتالی با نماد USDZ را معرفی کرد؛ رمزارزی که در رسانه‌ها به‌نام زنجانی گره خورده، اما هنوز هیچ‌کدام از نهادهای ناظر نسبت او را با این پروژه به‌طور رسمی تأیید نکرده‌اند.
در اردیبهشت ۱۴۰۴ دات وان موفق شد تفاهم‌نامه‌ای ۶۱ هزار میلیارد تومانی با شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران امضا کند. قراردادی برای تامین واگن‌های مسافری و باری و چند ده لوکوموتیو دیزلی که در مراسمی رسمی با حضور وزیر راه و شهرسازی نهایی شد.
همزمان نام این هلدینگ با تاسیس یک شرکت هواپیمایی جدید با عنوان «دات وان ایر» و وعده در اختیار داشتن ۳۲ فروند هواپیما نیز بر سر زبان‌ها افتاد. همچنین بابک زنجانی در صفحه ایکس خود از خرید تعدادی خودروی برقی چانگان ایدو برای کرج و تویوتا bZ3 برای اصفهان خبر داد که تحت عنوان تاکسی «دات‌وان تریپ» در دست بهره‌برداری هستند.
برخی منابع مطلع از نقش پنهان، اما محوری زنجانی در هدایت مالی هلدینگ دات وان خبر می‌دهند و می‌گویند او نه در فهرست سهام‌داران رسمی دیده می‌شود و نه در جایگاه مدیرعامل قرار دارد، اما شبکه ارتباطی و منابع مالی‌اش در پشت صحنه، موتور محرک این مجموعه به شمار می‌رود.
نقش جواد سلیمانی؛ تجربه یا رانت؟
به نقل از اسب بخار، جواد سلیمانی در تیم خودرویی هلدینگ دات وان قرار دارد. حضور جواد سلیمانی، مدیرعامل سایپا طی سال‌های ۱۳۹7 تا ۱۴۰0، در کنار هلدینگ دات وان لایه‌ای دیگر به این معما می‌افزاید. سلیمانی که تجربه‌ای عمیق در مدیریت سایپا دارد، می‌تواند برگ برنده‌ای برای دات وان در مذاکرات واگذاری باشد.
دانش او از پیچیدگی‌های ساختاری سایپا و ارتباطات او با صنعت خودروسازی، این هلدینگ را در موقعیتی ممتاز قرار می‌دهد، اما این مزیت چون شمشیری دولبه شائبه رانت و استفاده از روابط قدیمی را تقویت می‌کند. آیا حضور سلیمانی نشانه‌ای از برنامه‌ریزی دقیق برای احیای سایپا به شمار می‌رود یا پرده‌ای برای پنهان‌سازی معاملات پشت صحنه است؟
دات وان با دسترسی به منابع مالی مناسب می‌تواند نقدینگی موردنیاز سایپا را تأمین کند، زیان انباشته را کاهش دهد و خطوط تولید را نوسازی کند. تجربه سلیمانی که سال‌ها در رأس سایپا چالش‌های این شرکت را از نزدیک لمس کرده، می‌تواند اصلاحات ساختاری را تسریع ببخشد.
افزون بر این، فعالیت‌های دات وان در حوزه‌هایی نظیر تاکسیرانی برقی و برنامه‌ریزی برای توسعه ایرلاین نشان‌دهنده علاقه این هلدینگ به فناوری‌های نوین است. این رویکرد می‌تواند سایپا را به سوی تولید خودروهای برقی و هیبریدی سوق دهد که برای رقابت در بازارهای جهانی حیاتی به شمار می‌رود.
اما این تصویر خوش‌بینانه چون نقشی زیبا بر بوم واقعیت‌های تلخ شکننده به نظر می‌رسد. آیا دات وان در عمل به دنبال احیای سایپا گام برمی‌دارد یا این واگذاری صحنه‌ای برای پولشویی، سواستفاده از منابع ملی و بازتولید فساد اقتصادی است؟
سایه فساد بر آینده سایپا
سابقه بابک زنجانی در فساد اقتصادی چون لکه‌ای پاک‌نشدنی بر پیشانی دات وان نقش بسته است. او که روزگاری با اختلاس 2.8 میلیون یورویی اعتماد عمومی را به نهادهای اقتصادی خدشه‌دار کرد، اکنون در قامت یک هلدینگ سرمایه‌گذاری بازگشته است. هلدینگی که به گفته مهدی ابراهیمی، مدیرعامل آوان ریل «شرکت زیرمجموعه هلدینگ دات وان»، پاشنه آشیل آن سرمایه‌گذاری خاجی است که امکان افشای هویت آن وجود ندارد.
افکار عمومی که هنوز زخم پرونده نفتی را فراموش نکرده‌اند، به‌سختی به این بازگشت پرهیاهو اعتماد می‌کنند. واگذاری سایپا به دات وان در غیاب شفافیت می‌تواند موجی از اعتراضات اجتماعی و انتقادات رسانه‌ای به راه اندازد.
همان‌طور که رضا علیزاده، رئیس کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی، در گفت‌وگو با روزنامه دنیای اقتصاد گفته است: «بنگاه‌هایی که در اختیار دولت هستند، اغلب با ناکارآمدی، فساد و رانت مواجه و هزینه‌های آن از جیب مردم پرداخت می‌شود. در دنیا ثابت شده است که دولت‌ها بنگاه‌داران خوبی نیستند. بنابراین واگذاری این شرکت‌ها به بخش خصوصی می‌تواند به کاهش فساد، افزایش رقابت و بهبود عملکرد منجر شود.»
با این حال، واگذاری سایپا به هلدینگی که با زنجانی پیوند دارد، می‌تواند مشکلات پیشین را تشدید کند. گرچه حضور سلیمانی از منظر تجربه مثبت ارزیابی می‌شود، اما ممکن است نشانه تداوم همان روابط رانتی باشد که سخنگوی دولت نسبت به آن هشدار داده است. افزون بر این، نبود شفافیت در منشا سرمایه دات‌وان، خطر سواستفاده از منابع عمومی و شائبه پولشویی را افزایش می‌دهد.
واگذاری سایپا به دات وان، فراتر از یک معامله اقتصادی، می‌تواند پیامدهای اجتماعی و سیاسی گسترده‌ای به دنبال داشته باشد. در شرایطی که فعالان اقتصادی با موانع بروکراتیک دست‌وپنجه نرم می‌کنند، ورود یک فرد با سابقه فساد به پروژه‌های کلان دولتی، حس تبعیض و ناعدالتی را در جامعه شعله‌ور می‌سازد.
سایپا در دوراهی احیا یا بازتولید فساد
برای جلوگیری از تبدیل واگذاری سایپا به دات وان به فاجعه‌ای اقتصادی، اقدامات فوری و قاطع ضروری به نظر می‌رسد. نخست تشکیل کمیته‌ای مستقل از کارشناسان اقتصادی، نمایندگان مجلس و فعالان مدنی که بر فرآیند واگذاری سایپا به دات وان نظارت کند و گزارش‌های دوره‌ای به افکار عمومی ارائه دهد.
دوم الزام دات وان به شفاف‌سازی منشا سرمایه و انتشار برنامه‌های عملیاتی برای سایپا که می‌تواند از شائبه‌های فساد بکاهد.
سوم انجام تحقیقات مستقل درباره ارتباطات پشت صحنه زنجانی و نقش نهادهای دولتی در این واگذاری که برای جلوگیری از تکرار چرخه فساد حیاتی به شمار می‌رود.
افزون بر این سازمان بورس و وزارت صمت باید با دقت و پاسخگویی این فرآیند را مدیریت کنند. انتشار عمومی جزئیات قرارداد ازجمله شروط واگذاری و تعهدات دات وان می‌تواند اعتماد ازدست‌رفته را بازسازی کند. در نهایت نظارت بر عملکرد دات وان پس از واگذاری از جمله بررسی دوره‌ای گزارش‌های مالی و عملیاتی می‌تواند از سوءاستفاده‌های احتمالی پیشگیری کند.
واگذاری سایپا به هلدینگ دات وان دو سرنوشت متضاد را پیش روی این خودروساز قرار داده است. در یک سو منابع مالی عظیم دات وان و تجربه مدیریتی سلیمانی فرصتی بی‌نظیر برای احیای سایپا، کاهش زیان انباشته و گام نهادن به سوی فناوری‌های نوین فراهم آورده است. در سوی دیگر سایه فساد گذشته زنجانی، ابهامات منشأ سرمایه دات وان و نبود شفافیت این فرصت را به تهدیدی جدی برای منافع ملی بدل کرده است.
نهادهای مسئول از سازمان بورس تا وزارت صمت در برابر آزمونی تاریخی ایستاده‌اند. آیا سایپا با دات وان به سوی آینده‌ای روشن گام برمی‌دارد یا بار دیگر قربانی چرخه فساد و رانت می‌شود؟ پاسخ به این پرسش نه در وعده‌های پرطمطراق، بلکه در اقدامات عملی، نظارت حداکثری و پاسخگویی بی‌وقفه نهفته است. سایپا که روزگاری بازیگر قدرتمندی در صنعت ایران بود، اکنون در انتظار تصمیماتی سرنوشت‌ساز ایستاده است؛ تصمیماتی که می‌تواند آن را به اوج بازگرداند یا به اعماق تاریکی فرو برد.
دیدگاهتان را بنویسید